Wie kent hem niet de Dikke van Dale?

Een brief voor Van Dale
Een brief voor Van Dale © Omroep Zeeland
Regisseur Rebecca van Wittene reconstrueert in De schoolmeester van Sluis, samen met de biograaf Lo van Driel, de levensloop van Van Dale.
Van Dale is op 26-jarige leeftijd al hoofdonderwijzer in zijn geboorteplaats Sluis. Zijn interesse gaat niet alleen uit naar alles wat met taal te maken heeft, hij is ook enorm geïnteresseerd in geschiedenis.
Van Wittene: "Johan Hendrik van Dale wordt altijd geassocieerd met het woordenboek maar zijn activiteiten als regionaal historicus zijn even interessant. Daar word je niet beroemd mee, maar zijn gigantische hoeveelheid publicaties is wel indrukwekkend. Het moet hem erg hebben beïnvloed. Zijn interesse in taal begon trouwens bij die oude documenten. Hij moest dat oude schrift uitpluizen, deed wetenschappelijk onderzoek toen dat vak nog in de kinderschoenen stond."
<p>De documentaire <em>De schoolmeester van Sluis</em> wordt uitgezonden om 12.00 uur, 16.00 uur, 20.30 uur en 22.00 uur. De film is niet online terug te kijken.</p>
Van Dale wordt lid van allerlei genootschappen, bezoekt congressen van schrijvers, taalkundigen en historici, eigenlijk alleen weggelegd voor echte professoren met een universitaire studie. Hij publiceert niet alleen over geschiedenis maar ook veelvuldig over taal: boekjes over spraakkunst en zinsontleding, leerboeken voor onderwijzers. Zijn boeken over grammatica worden voortdurend herdrukt.
Zijn naam raakt bekend en op die manier komt ook dat woordenboek op zijn weg. In 1867 wordt hij gevraagd om naar Leiden te komen, waar door enkele taalgeleerden wordt gewerkt aan het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Alle woorden vanaf de Middeleeuwen moeten daarin worden opgenomen. Uiteindelijk is er maar liefst anderhalve eeuw aan gewerkt: veertig dikke banden; drie meter lang; 44.000 bladzijden. Het grootste woordenboek ter wereld.
Het schrijven van het woordenboek
Het schrijven van het woordenboek © Omroep Zeeland
Van Dale staat op het punt om naar Leiden te vertrekken, er is al een contract met de uitgevers en toch trekt hij zich terug, waarom eigenlijk? Wel gaat hij in Sluis een handwoordenboek bewerken. Hij vond het vreselijk en hij had er moeite mee, getuige de persoonlijke documenten die taalkundige Lo van Driel, biograaf van Van Dale, in de film opduikt uit het Van Dale archief.
Briefwisselingen en kladpapiertjes die een uniek inkijkje geven in de keuken van de woordenboekmaker. Hoe zoek je de betekenis van woorden op in de negentiende eeuw? Het Woordenboek der Nederlandsche Taal bestond nog niet, er was geen wetenschappelijke bibliotheek in de buurt en Van Dale had ongetwijfeld ook geen internetaansluiting.
Still uit De schoolmeester van Sluis
Still uit De schoolmeester van Sluis © Omroep Zeeland
Als Van Dale op 44-jarige leeftijd overlijdt aan de pokken is het woordenboek bijna in druk gereed. Vervolgens haalt hij zelf de boeken. Niet als pionier op het gebied van de regionale geschiedschrijving of als maker van schoolboeken, maar als de naamgever van het bekendste woordenboek der Nederlandse Taal: De Dikke van Dale.
Het woordenboek der Nederlandse taal
Het woordenboek der Nederlandse taal © Omroep Zeeland